Di tengah-tengah hutan hujan hijau tropika yang mengelilingi kampungnya, Mino Nente, lelaki berusia 58 tahun dari komuniti Wana Posangke di pulau Sulawesi, melihat sepasang dahan bergerak di tengah-tengah kanopi yang jauh. Dengan sumpitan kayu panjang di tangan, Nente dengan berhati-hati melepaskan anak panah ke arah dahan itu. Biarpun satu-satunya bunyi yang kedengaran pada akhirnya ialah tiupan angin, orang asli seperti Nente masih berwaspada terhadap ancaman yang mengintai di tanah mereka berikutan pembangunan yang berpotensi untuk merampasnya.
Perlindungan Hak Tanah Masyarakat Asal di Tengah Ancaman
Kawasan tanah seperti yang diduduki oleh orang Wana mengalami tekanan yang semakin meningkat sejak beberapa tahun kebelakangan ini. Pembesaran ladang kelapa sawit dan perlombongan nikel telah mengancam kelestarian hutan mereka. Bagaimanapun, terdapat inisiatif yang diambil oleh kerajaan untuk mengukuhkan perlindungan undang-undang terhadap hak orang asli termasuk suku Wana dengan tujuan mencegah rampasan tanah dan menghentikan kemusnahan hutan hujan yang juga bertindak sebagai penyerap karbon.
Pada 2016, kerajaan Indonesia mengumumkan komitmen untuk mengembalikan tanah adat kepada komuniti asal mereka. Langkah ini dimulakan dengan pemberian tanah seluas 13,000 hektar kepada sembilan masyarakat termasuk suku Wana. Secara keseluruhan, lebih 153,000 hektar hutan adat telah diiktiraf untuk 108 komuniti orang asli di seluruh negara.
Terdapat Campur Tangan Politik dalam Pengiktirafan Tanah
Walau bagaimanapun, beberapa ketua masyarakat dan penganalisis orang asli telah menyatakan kebimbangan mengenai proses pengiktirafan tanah ini. Mereka menyatakan bahawa proses ini adalah kompleks dan terdedah kepada campur tangan politik, sambil meragui kesungguhan kerajaan dalam memenuhi hak orang asal. Inisiatif ini juga dicetuskan oleh keputusan Mahkamah Perlembagaan pada tahun 2013 yang memberikan hak kepada orang asli untuk mengurus tanah nenek moyang mereka yang mengubah status hutan orang asli daripada harta negara kepada harta adat.
Baca lagi | Isu Tanah Rizab: Orang Asli Serah Memorandum Bantahan Kepada Pejabat Menteri Besar Johor
Kehidupan Lestari melalui Perjuangan Masyarakat Asal
Di sebalik cabaran yang dihadapi, perkembangan positif sedang berlaku di Indonesia. Willem van der Muur, pakar pemilikan tanah yang berpangkalan di Jakarta, menyatakan bahawa “pergerakan untuk mendapatkan hak tanah telah menjadi kunci” dalam usaha untuk melindungi hutan dan alam sekitar. Indonesia mengambil peranan utama dalam menyokong pemuliharaan yang dimulakan oleh orang asli, yang menguruskan separuh daripada jumlah kawasan tanah dunia dan sekitar 80% daripada biodiversitinya.
Hutan yang dijaga oleh orang asli juga memberi kesan positif terhadap perubahan iklim. Mereka menyimpan anggaran 37.7 bilion tan karbon, bersamaan dengan sepuluh kali ganda pelepasan tahunan yang dijana oleh industri dan isi rumah di Eropah.
Pada Persidangan Iklim PBB COP26 pada 2021, sebilangan negara dan pihak swasta komited untuk menyokong peranan komuniti asal sebagai “penjaga hutan dan alam semula jadi,” menandakan anjakan paradigma yang ketara. Walau bagaimanapun, laporan Rainforest Foundation of Norway 2021 menunjukkan bahawa sedikit wang untuk penyesuaian iklim dan mitigasi digunakan untuk menyokong hak tanah dan pengurusan hutan orang asli.
Penyelidikan juga menunjukkan bahawa pemberian hak tanah kepada orang asal menyumbang kepada perlindungan sumber asli dan mengurangkan kadar penebangan hutan. Kehidupan masyarakat Wana di Sulawesi yang telah mendiami kawasan itu sejak turun-temurun, mengikut undang-undang adat yang melarang eksploitasi hutan secara berlebihan.
Tentangan dan Harapan
Di sebalik langkah positif yang telah diambil, proses pengiktirafan hutan adat masih menghadapi cabaran. Komuniti seperti Wana mesti melalui proses pemetaan dan perundingan yang panjang untuk mendapatkan pengiktirafan rasmi, yang selalunya melibatkan campur tangan politik yang boleh menjejaskan hasilnya. Terdapat juga kebimbangan bahawa kerajaan tempatan mempunyai terlalu banyak kuasa ke atas proses ini, tanpa mekanisme pengawasan yang mencukupi.
Suku Wana sahaja telah memohon untuk mengiktiraf hutan adat seluas 25,526 hektar, namun pengiktirafan yang diberikan kerajaan jauh lebih kecil daripada yang diminta.
Dalam perjuangan mereka, masyarakat dari Indonesia seperti suku Wana terus memperjuangkan hak mereka terhadap tanah adat. Di sebalik cabaran dan halangan yang wujud, mereka komited untuk melindungi hutan dan sumber asli untuk generasi akan datang.
